İslam Tarihi-Ikitabı, başta İlahiyat, İslami ilimler fakülteleri ile Edebiyat fakültelerinin Tarih bölümlerinde okutulmakta olan İslam Tarihi derslerinin müfredatı, programların hedefi, öğrencilerin ilgi ve beklentileri dikkate alınarak hazırlanmıştır. Bu kitap, haftalık dört ya da iki dönemlik ikişer kredilik dersler dikkate alınarak yirmi altı bölümden oluşturulmuştur. Böylece her bir ders bloğunda bir ünitenin işlenmesi düşünülmüştür. Bölümlemede siyasi tarihin yanı sıra medeniyet tarihine de yer verilmiştir. Zira medeniyet tarihini es geçip, sadece siyasi tarihe yoğunlaşan kitaplar ve sadece siyasi tarihin anlatıldığı derslerin hedeflenen katkıyı sunabileceği kanaatinde değiliz. Öte yandan ele aldığımız dönemin devamı olduğu dönemle ilişkisine işaret etmek amacıyla ikinci üniteyi Hz. Peygamber dönemine ayırdık. Kaynaklar hakkında çerçeve bilgi elde edildikten sonra ele alınan döneme giriş mahiyetinde Hz. Peygamber döneminin bir ders bloğu süresinde ele alınmasının konuya bütüncül gözle bakmak açısından önemli olduğu kanaatindeyiz.

Bu kitabı öğrencilerine önerecek meslektaşlarımın dersi kişisel tercihlerine göre geliştirme imkânına sahip olmaları mümkündür. Ancak plana uyulması ve bölümlerin ilgili yerlerinde daha kapsamlı okumalar için önerilen makale ve kitapların incelenmesi halinde istifadenin daha da artması mümkündür. Bölüm metinleri yaklaşık birbirine yakın bir uzunlukta tutularak hem okuyucunun ihtiyacını giderecek tarzda hazırlanmış hem de dersi veren öğretim elemanının katkısı hesaba katılmıştır. Kitapta tercih edilen bilgilerin kritik edilmiş ve tercihe şayan rivayetlere dayanmasına özen gösterilmiştir.

 

İÇİNDEKİLER

 

ÖN SÖZ

1. BÖLÜM: İSLAM TARİHİ VE KAYNAKLARI

Giriş

1. İslam Tarihini Öğrenmenin Önemi

2. İslam Tarihinin Konusu, Zaman ve Mekân Açısından Sınırlılıkları

3. İslam Tarihi Perspektifi

4. İslam Tarihi Araştırmalarının İmkânları ve Sorunları

5. İslam Tarihinin Kaynakları

5.1. Yazılı Kaynaklar

5.2. Arkeolojik Kalıntılar

6. İslam Tarihinin Problemleri

Değerlendirme

 

2. BÖLÜM: HZ. PEYGAMBER’İN HAYATINA VE DÖNEMİNE GENEL BİR BAKIŞ

Giriş

1. Son Elçinin Geldiği Coğrafya ve Toplum

2. Hz. Muhammed’in Elçilikten Önceki Hayatı

3. Elçiliğin Mekke Yılları

4. Elçiliğin Medine Yılları

4.1. Mekke Müşrikleriyle İlişkiler

4.2. Diğer Din Mensuplarıyla İlişkiler

4.3. Diğer Yöneticilerle İlişkiler

4.4. Nifak Olgusu

5. Hz. Peygamber’in Tebliğ Ettiği Mesajın Doğurduğu Değişim

6. Hz. Peygamber Döneminin Sonraki Dönemlere Etkisi

Değerlendirme

 

3. BÖLÜM: RÂŞİD HALİFELER: HZ. EBÛ BEKİR’İN HALİFE OLUŞU

Giriş

1. Yeni Bir Siyasi Durum

2. Hz. Ebû Bekir’in Halife Seçildiği Ortamda Siyasi Eğilimler

3. Hz. Ebû Bekir’in Halife Seçilmesi

4. Halife Unvanı ve Diğer Unvanlar

5. “Râşid Halifeler” İsimlendirmesi

6. Hz. Ali’nin Hz. Ebû Bekir’in Halife Seçilmesine Karşı Tutumu

7. Fedek Arazisi Meselesi

8. Hz. Ebû Bekir’in Maaşı

9. Üsâme Ordusunu Şam’a Göndermesi

Değerlendirme

 

4. BÖLÜM: RÂŞİD HALİFELER: HZ. EBÛ BEKİR DÖNEMİNDEKİ BELLİ BAŞLI GELİŞMELER

Giriş

1. İrtidat ve İrtica Hareketleri

1.1. Peygamberlik İddiasıyla Ortaya Çıkanlar

1.2. Zekât Vermek İstemeyenler

1.3.  Dinden Dönenlerle ve Zekât Vermek İstemeyenlerle Mücadelenin Önemi

2. Kur’an’ın Cem Edilmesi

3. Fetihlerin Başlatılması

3.1. Irak Cephesi

3.2. Suriye Cephesi

4. Hz. Ömer’i Tayin Etmesi ve Vefatı

Değerlendirme

 

5. BÖLÜM: RÂŞİD HALİFELER: HZ. ÖMER VE HALİFELİK DÖNEMİNDEKİ FETİHLER

Giriş

1. Hilafete Gelişi

2. Hz. Ömer Dönemindeki Fetihler

2.1. İlk Fetih Hareketinin Başarısı ve Kalıcı Olmasının Sebepleri

2.2. Irak Bölgesinin Fethi

2.3. Şam Bölgesinin Fethi

2.4. El-Cezîre’nin Fethi 

2.5. Mısır’ın Fethi

2.6. Fetih Sürecinde Hz. Ömer’in Stratejisi

2.7. Toprak Politikası

3. Amvâs Vebası

4. Bazı Şehirler Kurması

Değerlendirme

 

6. BÖLÜM: RÂŞİD HALİFELER: HZ. ÖMER DÖNEMİNDE KURUMSALLAŞMA

Giriş

1. Yönetim Anlayışı

2. Devlet Yönetimi

3. Devletin Gelirleri

3.1. Müslümanlardan Alınan Vergi

3.2. Ganimet ve Humus

3.3. Fey

4. Atıyye Divanının Kurulması

5. Takvim Başlangıcının Belirlenmesi

6. Hz. Ömer’in Suikasta Uğraması ve Vefatı

Değerlendirme

 

7. BÖLÜM: RÂŞİD HALİFELER: HZ. OSMAN DÖNEMİ

1. Hz. Osman’ın Halife Seçilmesi

2. Hz. Osman Dönemindeki Belli Başlı Gelişmeler

2.1. Ubeydullah b. Ömer Meselesi

2.2. Fetihler

2.3. Kur’an’ın Çoğaltılması

2.4. Hz. Osman’ın Yönetimine Yönelik Eleştiriler

2.5. İhtilafların Sebepleri

2.6. Hz. Osman Dönemi İhtilaflarında Gizli El Meselesi

3. Hz. Osman’ın Katledilmesi

4. Krizin Çözülememesinin Sebepleri

4.1. Tarafların Geri Adım Atmamaları

4.2. Hz. Osman’ın Yalnız Kalması

4.3. Sistemin Tıkanması

Değerlendirme

 

8. BÖLÜM: HZ. ALİ VE HZ. HASAN DÖNEMLERİ, İLK HALİFELER DÖNEMİNİN İSLAM KÜLTÜR VE MEDENİYETİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ

1. Hz. Ali Dönemi

1.1. Hz. Ali’in Halife Seçilmesi

1.2. Hz. Ali Dönemindeki Belli Başlı Gelişmeler

1.3. Hz. Ali’ye Suikast ve Vefatı

2. Hz. Hasan ve Halifeliği

2.1. Hz. Hasan’ın Halifeliğe Gelişi

2.2. Muaviye İle Savaşma Teşebbüsü

2.3. Muaviye İle Barış Koşulları

2.4. Hz. Hasan’ın Hilafetten Sonraki Hayatı

3. İlk Halifeler Döneminin İslam Kültür ve Medeniyetindeki Yeri ve Önemi

3.1. Halife Seçimi

3.2. Devlet Yönetimi

3.3. Toplumsal Değişim

3.4. İslam’ın Tebliği

Değerlendirme

 

9. BÖLÜM: EMEVİLER: DEVLETİN KURULUŞU VE I. MUAVİYE

Giriş

1. Muaviye b. Ebî Süfyan’ın Hilafetten Önceki Hayatı

2. Hilafete Gelişi

3. Fetihlerin Yeniden Başlaması

4. Denge Politikası

5. Muaviye’nin Valileri

6. Ziyad b. Ebih’i Kardeşi İlan Etmesi

7. Hucr b. Adî’nin İdam Edilmesi

8. Muaviye’nin Oğlu Yezid’i Veliahtlığa Tayin Etmesi

9. Veliahtlık Sisteminin Başlatılmasının Koşulları ve Etkileri

10. Haricilerle İlişkiler

11. Ehl-i Beyt ve Taraftarlarıyla İlişkiler

12. Kurumsallaşma

Değerlendirme

 

10. BÖLÜM: EMEVİLER: I. YEZİD VE II. MUAVİYE DÖNEMLERİ

Giriş

1. Yezid b. Muaviye Dönemi

1.1. Halife Olarak Biat Alışı

1.2. Kerbela Olayı

1.3. Harre Olayı

1.4. Mekke Kuşatması

1.5. Yezid b. Muaviye’nin Vefatı

2. Muaviye b. Yezid Dönemi

3. Süfyanilerin İktidarının Sona Ermesi

Değerlendirme

 

11. BÖLÜM: I. MERVAN, ABDÜLMELİK VE I. VELİD DÖNEMLERİ

Giriş

1. Mervan b. el-Hakem Dönemi

1.1. Câbiye Toplantısı ve Mervan’ın Halife Seçilmesi

1.2. Mercû Rahit Savaşı

1.3. Mervan’ın Hâkimiyet Alanını Genişletmesi

1.4. Tevvâbûn Hareketi

1.5. Mervan’ın Oğullarını Veliaht Tayin Etmesi

1.6. Mervan’ın Vefatı

2. Abdülmelik b. Mervan Dönemi

2.1. Muhtar b. Ebî Ubeyd’in Irak’ta İsyanı

2.2. Amr b. Said el-Eşdak İsyanı

2.3. Abdullah b. Zübeyr İle Mücadelesi

2.4. Arapçalaştırma Faaliyetleri

2.5. Abdurrahman b. Eş’as İsyanı

2.6. Abdülmelik’in Kendi Oğullarını Veliaht Tayin Etmesi

3. Velid b. Abdülmelik Dönemi

3.1. Fetihler

3.2. İmar Faaliyetleri

3.3. Kardeşi Süleyman’ı Veliahtlıktan Uzaklaştırma Çabası

Değerlendirme

 

12. BÖLÜM: EMEVİLER: SÜLEYMAN B. ABDÜLMELİK VE ÖMER B. ABDÜLAZİZ DÖNEMLERİ

Giriş

1. Süleyman b. Abdülmelik Dönemi 

1.1. Velid Döneminde Veliahtlıktan Uzaklaştırılmasını İsteyenlere Karşı Tutumu

1.2. İstanbul’un Kuşatılması

1.3. Ömer b. Abdülaziz’i Veliaht Tayin Etmesi

2. Ömer b. Abdülaziz Dönemi

2.1. Yönetim Anlayışı

2.2. Tasarruf Önlemleri

2.3. Mali Politikası

2.4. Sosyal Barışı Sağlama Çabaları

2.5. Sosyal Hizmetleri

2.6. İslamlaşmanın Hızlanması

2.7. Veliahdını Değiştirme Taleplerini Reddetmesi

Değerlendirme

 

13. BÖLÜM: EMEVİLER: DURAKLAMA, GERİLEME VE YIKILIŞ

Giriş

1. II. Yezid Dönemi

2. Hişam b. Abdülmelik Dönemi

3. II. Velid Dönemi

4. III. Yezid Dönemi

5. İbrahim b. Velid Dönemi

6. II. Mervan Dönemi

Değerlendirme

 

14. BÖLÜM: ABBASİLER, SEFFAH, MANSUR VE MEHDİ DÖNEMLERİ

Giriş

1. Abbasi Hareketi

2. Seffah Dönemi

2.1. Emevilere Karşı Takınılan Tutum

2.2. Hâşimiyye’ye Yerleşmesi

2.3. Ebû Seleme’nin Cezalandırılması

2.4. Seffah’ın Veliahtları

3. Ebû Cafer Mansur Dönemi

3.1. Amcası Abdullah b. Ali’nin İsyanı

3.2. Ebû Müslim el-Horasanî’yi Öldürtmesi

3.3. Bağdat’ı İnşa Etmesi

3.4. Ehl-i Beyt İle İlişkiler

3.5. Muhammed Nefsü’z-Zekiyye ve Kardeşi İbrahim’in İsyanları

3.6. Veliahdını Değiştirmesi

4. Mehdi Dönemi

Değerlendirme

 

15. BÖLÜM: ABBASİLER: HÂDİ, HARUN VE EMİN DÖNEMLERİ

Giriş

1. Hâdi Dönemi

1.1. Fah Olayı

1.2. Diğer İsyanlar

1.3. Veliahdını Azletme Çabası

2. Harun Reşid Dönemi

2.1. Merkezden İlk Kopmalar

2.2. Harun Döneminde Bazı Sorunlar ve İsyanlar

2.3. Bermekilerin Cezalandırılması

2.4. Veliahtları

3. Emin Dönemi

Değerlendirme

 

16. BÖLÜM: ABBASİLER: MİHNE DÖNEMİ [ME’MUN, MU’TASIM VE VÂSIK]

Giriş

1. Me’mun Dönemi

1.1. Beytü’l-hikme

1.2. Mutezilenin Görüşlerini Benimsemesi

1.3. Şiilerle İlişkiler

1.4. Bâbek el-Hürremî İsyanı

2. Mu’tasım Dönemi

2.1. Türklerin Ordudaki Nüfuzlarının Artması

2.2. Samerra Şehrinin Kuruluşu

3. Vâsık Dönemi

Değerlendirme

 

17. BÖLÜM: ABBASİLER: ZAYIF HALİFELER

Giriş

1. Güçlü Komutanlar Dönemi

1.1. Mütevekkil

1.2. Müntasır

1.3. Müstain

1.4. Mu’tez

1.5. Mühtedi

1.6. Mu’temid

2. Komutanların Nüfuzlarının Azaldığı Dönem

2.1. Mu’tazıd

2.2. Müktefi

2.3. Muktedir

2.4. Kâhir

3. Emîrü’l-ümerâlar Dönemi

3.1. Râzî

3.2. Müttaki

Değerlendirme

 

18. BÖLÜM: ABBASİLER: HANEDANLAR DÖNEMİ VE DEVLETİN YIKILIŞI

Giriş

1. Hanedanlar Dönemi

1.1. Büveyhiler Dönemi

1.2. Selçuklular Dönemi

2. Abbasilerin Yıkılışı

2.1. Hilafeti Güçlü Kılma Girişimleri

2.2. Moğol İstilası

2.3. Abbasiler Devletinin Yıkılışının İslam Dünyasındaki Etkileri

3. Mısır’da Abbasi Hilafeti

4. Abbasi Devleti Döneminde Ortaya Çıkan Yerel Hanedanlar

5. Abbasilere Genel Bir Bakış

Değerlendirme

 

19. BÖLÜM: ENDÜLÜS: FETİH VE YÜKSELİŞ

Giriş

1. Endülüs’ün Fethi

2. Valiler Dönemi

2.1. Belâtü’ş-şüheda Savaşı

2.2. Asabiyye

3. Endülüs Emevileri Dönemi

3.1. Emîrler Dönemi

3.2. Halifeler Dönemi

Değerlendirme

 

20. BÖLÜM: ENDÜLÜS: İÇ İHTİLAFLAR VE DIŞ MÜDAHALELER

Giriş

1. Mülûkü’t-Tavâif Dönemi

2. Murabıtlar Dönemi

3. Muvahhidler Dönemi

Değerlendirme

 

21. BÖLÜM: ENDÜLÜS: İSTİLA, BASKI VE SÜRGÜN

Giriş

1. Gırnata’nın Düşüşü

2. Mağribi ve Arap Müslümanların Sürgünü

3. Endülüs’teki Müslümanların Hristiyanlaştırılması

4. Sürgün

5. Zulüm ve Sürgün Sürecinde Diğer Devletlerin Tutumu

6. Endülüs’ün Kaybedilmesinin Sebepleri

6.1. İç Sebepler

6.2. Dış Sebepler

7. Endülüs’e Genel Bir Bakış

Değerlendirme

 

22. BÖLÜM: KÜLTÜR VE MEDENİYET: İSLAM’IN YAYILMASI VE TOPLUM

Giriş

1. Müslümanlar

2. Gayrimüslimler

3. Köleler

Değerlendirme

 

23. BÖLÜM: KÜLTÜR VE MEDENİYET: SİYASET, YÖNETİM VE KURUMLAR

Giriş

1. Siyaset ve Yönetim

1.1. Hilafet

1.2. Hanedan

1.3. Siyasi Mücadele Aracı Olarak Kabile Rekabeti

1.4. Siyasi Mücadele Aracı Olarak Şuubiyye

1.5. Muhalefet

2. Kurumlar

2.1. Merkez Teşkilatı

2.2. Taşra Teşkilatı

2.3. Yargı

2.4. Ordu Teşkilatı

2.5. Donanma

Değerlendirme

 

24. BÖLÜM: KÜLTÜR VE MEDENİYET: MALİYE, EKONOMİ VE BAYINDIRLIK

Giriş

1. Maliye

1.1. Gelirler

1.2. Giderler

2. Ekonomi

2.1. Tarım

2.2. Hayvancılık

2.3. Zanaatlar

2.4. Ticaret

3. Bayındırlık

3.1. Şehirler

3.2. Mimari

Değerlendirme

 

25. BÖLÜM: KÜLTÜR VE MEDENİYET: EĞİTİM VE İLİM

Giriş

1. Eğitim

1.1. Örgün Eğitim

1.2. Yaygın Eğitim

1.3. Saray

1.4. Kitapçı Dükkânları

2. İlim

2.1. Dinî İlimler

2.2. Beşerî İlimler

2.3. Felsefe

2.4. Fen ve Sağlık Bilimleri

Değerlendirme

 

26. BÖLÜM: KÜLTÜR VE MEDENİYET: DİN VE DİNÎ HAYAT

Giriş

1. İslam’ın Yayılışı

2. İslam Medeniyetinde Dinin Toplumsal Hayattaki Yeri

3. Tartışmalar

4. Mezhepler

4.1. İtikadi Mezhepler

4.2. Fıkhi Mezhepler

4.3. Siyasi-Dinî Mezhepler

5. Tasavvuf

Değerlendirme

SONUÇ

BİBLİYOGRAFYA

EK: İSLAM DÜNYASINDA HALİFELER

DİZİN